Terracotta: een van oudsher veelgebruikt materiaal
Vanwege de gemakkelijk kneedbare textuur van klei (in tegenstelling tot marmer of brons) is terracotta van oudsher een veelgebruikt materiaal dat door de eeuwen heen op veel verschillende manieren is toegepast.
Tegenwoordig wordt de gebakken klei vooral gebruikt in kleiwaren zoals kookgerei, bloempotten, vloertegels en geglazuurde wandtegels.
In vorige eeuwen werd terracotta echter gebruikt om religieuze figuren af te beelden, aangezien de mens in die tijd naar de goden keek voor leiding in het dagelijks leven. Later werden goddelijke thema’s vertaald in verschillende ‘hemels’ gedecoreerde terracotta kunstnijverheid.
Terracotta wordt ook veel gebruikt in de architectuur: van 3.000 jaar oude terracotta drainagebuizen gevonden in China tot Griekse en Romeinse architectuur en kunstwerken, tot de ‘Basiliek’ van San Vitale in Ravenna, gebouwd in de 6e eeuw, de baksteengotiek van de 12e eeuw, het Victoriaanse Bell Edison-gebouw in Birmingham dat in 1896 werd voltooid tot aan de prachtige gevelversieringen in de jaren 1800 die voor het eerst in serieproductie werden aangebracht en later in enkele, unieke stukken werden geproduceerd.
Tegenwoordig wordt terracotta in klimaatbestendige zin toegepast als duurzaam en energiezuinig bouwmateriaal.
Religieuze toepassingen van terracotta
Al vanaf het paleolithicum werd terracotta gemaakt. Er zijn talloze religieuze mens- en dierfiguren, die elk een eigen rituele of godsdienstige functie binnen de verschillende culturen in Zuidoost- en Midden-Europa hadden, bekend zoals bijvoorbeeld de beeldjes uit het Minoïsche Kreta en de Pakistaanse godinnenfiguren uit de periode 3000 v.Chr. en 1500 v.Chr. Ook de in 3000 v.Chr. gemaakte terracotta kunstwerken uit Avanos in het Turkse Cappadocië waren gemaakt van klei uit de dwars door de stad lopende rivier de Kizilirmak.
Later, in de Griekse oudheid (8e eeuw v.Chr.), zag men de Grieks-filosofische gedachtegang van het samenbrengen van de vier aardse elementen in terracotta (aarde en water: de grondstoffen en lucht en vuur: het bakproces) terug in de gedegen en verzorgde afwerking van het Grieks vaaswerk. De stilering van natuurmotieven (Myceens vaaswerk), de meetkundige en symmetrische figuren (uit de Geometrische periode) en het latere Attische vaaswerk, waarmee Athene in de 6e en 5e eeuw v.Chr. een leidende rol speelde in de productie van terracotta, zijn daar typerende voorbeelden van. Ook in India en China zag men terracotta in een filosofisch licht: de Indiërs waren overtuigd van de gunstige werking van terracotta op het menselijk lichaam en uit het immense Terracotta Leger, dat in de ijzertijd (221 v.Chr. – 206 v.Chr.) als grafgift aan de eerste keizer van China, Qin Shi Huangdi, werd meegegeven, zou een dergelijke filosofisch gedachtegoed kunnen worden toegedicht.
Een meer diverse toepassing van terracotta is terug te vinden in de waternimfen die door de Romeinen in de periode tussen 150 en 175 v.Chr. bij fonteinen werden geplaatst, de gliraria voor het houden en vetmesten van ten tijde van het hoogtepunt van het Romeinse rijk als delicatesse beschouwde relmuizen en voor artistieke Campana-reliëfs uit de 1e eeuw v.Chr. tot midden-2e eeuw n.Chr.
In Arezzo (Toscane) werd sinds ca. 30 v.Chr. Het ‘terre sigliata‘ vervaardigd; een fraai soort gebruiksvoorwerpen dat met de hand werd gemaakt uit rood, al dan niet met reliëfs versierd aardewerk, dat bijna drie eeuwen lang vooral in het westelijk deel van het Romeinse rijk werd gebruikt. Veel later, in de Middeleeuwen, werden heiligenbeeldjes van pijpaarde en terracotta frequent gevonden in Zeeland. In dezelfde periode werd zelfs kinderspeelgoed gemaakt van terracotta, zoals de expositie van het Museum van Oudheden in Leiden in 2010 liet zien.
Terracotta in de bouwkunst
Alhoewel de tempels sinds de 6e eeuw v.Chr. voornamelijk in navolging van “het Griekse bouwwerk als meest perfecte bouwwerk” in duurzaam natuursteen werd gebouwd, werd ook terracotta door de eeuwen heen gebruikt in de bouwkunst. Tempels, kerken en gevelornamenten werden zowel in constructieve als in decoratieve zin voorzien van terracotta. De basiliek van San Vitale-kerk in Ravenna, die in 521 in opdracht van Theodorik, koning van de Oost-Goten werd gebouwd, maakte voor de constructie van de koepel als eerste gebruik van in elkaar geschoven holle terracotta buizen. Later groeide dit gebruik van terracotta in de bouwkunst uit tot moderne (geëxtrudeerde) structurele kleitegels om dakbedekking, muren en vloeren te bouwen, vooral bij brandwerende toepassingen.
3000 jaar oude Chinese terracotta drainpijp gevonden in de provincie Shaanxi (Artikel & Foto The History Blog)
Romeins aquaduct gebouwd volgens de “Ten Books on Architecture” van Marcus Vitruvius Pollio (Artikel & Foto: My Harvard Classics)
De ‘Basiliek’ van San Vitale in Ravenna, Italië: een laat-antieke Romaanse kerk uit de 6e eeuw, oorspronkelijk gebouwd in achthoekige vorm met een centraal brandpunt maar zonder transept, dus – hoewel tijdelijk; het dwarsschip is later toegevoegd) afwijkend van de standaarddefinitie van een basiliekL een kerk met een dwarsschip als toevoeging om het kruis te symboliseren. De basiliek met zijn rijke mozaïeken in de pastorie is het meest bekend omdat het de enige grote kerk is die nog intact is uit de periode van de oostelijke keizer Justinianus 1 (540 v.Chr.). (Basilique San Vitale Ravenna – Photo Boundless Resources)
Het Victoriaanse Bell Edison-telefoongebouw in Birmingham, voltooid in 1896 naar het ontwerp van architect Frederick Martin van de firma Martin & Chamberlain. Hoewel ze vrij eenvoudig zijn op de begane grond, hebben de bovenste verdiepingen een rijke verscheidenheid aan terracotta versieringen. (Bell Edison Telefoongebouw in Birmingham – Foto Ipernity.com)
Terracotta facade decoration, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Brochure October 2018 (download)
Terracotta vlaggen die door de universiteit in Brisbane worden gebruikt als dynamische zonneschermen die de warmtebelasting op de gevel matigen. (Artikel & foto Architectuur.nl)
Belangrijkste bronnen voor dit artikel
- “Architectuur- en Bouwgeschiedenis in Perspectief: Bouwen en Bouwkunst in De Nederlanden en de westerse wereld”, Bart Verbrugge en Marcel Teunissen, 2018
- “Terracotta gevelversiering”, De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed van het Ministerie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, October 2018
- Boundless resources
- “Ripley’s believe it or not”
- “Roman architecture in the ages after“
Een ander zeer opmerkelijk voorbeeld van terracotta in de architectuur is het Victoriaanse Bell Edison-telefoongebouw in Birmingham, gebouwd in 1896, waarvan de gedetailleerde buitenkant, met balkons en gebeeldhouwde bogen boven de ramen, meteen in het oog springt. Sierornamenten voor gevels van terracotta werden in 1839 ontworpen door architect Willem Rose (1801-1877), rijksbouwmeester van 1858 tot 1867 en stadsarchitect van Rotterdam van 1938 tot 1855, naar het werk van zijn Duitse collega Karl Schinkel (1781- 1841). opnieuw geïntroduceerd. Sierlijsten, sierconsoles en later cordonbanden, kariatiden, geornamenteerde kapitelen en gevelstenen werden gemaakt van terracotta, dat veel goedkoper en klimaatbestendiger was dan natuursteen, en andere materialen werden nagebootst. Rond 1900 werden meer bijzondere ornamenten gemaakt die in de gevels werden ingemetseld om de door architecten bepleite ‘eenheid in de gevel’ te eren. Voorbeelden zijn het Vredespaleis in Den Haag, Nederland en het Scheepvaarthuis in Amsterdam, waar beeldhouwers in opdracht van gemeenten werkten. Na 1930 nam door de komst van nieuwe grondstoffen als portlandcement en de veranderende trends in de architectuur het gebruik van terracotta in gevelornamenten af.
Terracotta vandaag Tegenwoordig is terracotta weer in de publieke belangstelling en in de architectuur; handgemaakte of machinaal vervaardigde terracotta producten zoals gevelbekleding, zonwering van terracotta ‘vlaggen’ en vloer- en wandtegels worden veel toegepast vanwege de duurzaamheid, klimaatbestendigheid en energiebesparende eigenschappen van het materiaal. Ook het ademende en vorstbestendige terracotta aardewerk heeft een ‘come back’ gemaakt. Terracotta bloempotten voorzien de wortels van planten van zuurstof van buitenaf, wat de wortelgroei stimuleert, de kans op rotting vermindert en de planten beschermt tegen extreme temperaturen. Om deze reden is het ook mogelijk om planten uit zuidelijke gebieden zoals olijf-, citrus- en palmbomen en oleanders of cactussen in koude gebieden te houden. De meeste terracottaproducenten zijn inmiddels gecertificeerd. Een belangrijk aspect van deze certificering is de temperatuur waarop terracotta wordt gebakken. Naast het oxideren of verminderen van het bakken, wat de uiteindelijke (rode of grijze) kleur van het product beïnvloedt, zijn vooral het bakken op de juiste temperatuur en de lengte van de baktijd van belang voor de weerstand tegen temperatuurschommelingen en vorstschade als gevolg van water opname van het materiaal. Aardewerk, gevelbekleding en decoraties en terracotta wand- en vloertegels kunnen hierdoor gegarandeerd vorstbestendig worden vervaardigd. Terracotta: natuurlijke toepassing als oplossing voor het huidige klimaat Terracotta is gebakken aarde of klei en dus een natuurlijk materiaal dat op een milieuvriendelijke manier wordt geproduceerd zonder toevoeging van kunstmatige of schadelijke stoffen. De producenten van terracotta halen de klei vaak uit hun eigen steengroeven, dus er zijn geen transportkosten naar de productielocatie. Het bakken van de vaak handmatig gevormde producten gebeurt grotendeels in energiezuinige gasovens. Om het geschikt te maken voor beglazing heeft terracotta een lage baktemperatuur nodig, wat lage energiekosten betekent. De veelzijdigheid en duurzaamheid van terracotta maken het geschikt voor vele doeleinden. Denk aan beeldhouwkunst en architectuur zoals gevelornamenten, dakpannen en metselwerk, maar ook aan het eeuwenoude gebruik van terracotta als kookgerei en serviesgoed. Het gebruik van terracotta als vloertegel vergt weinig onderhoud omdat terracotta een hoge slijtvastheid heeft. Het verlaagt de energiekosten door het vermogen van het materiaal om warmte vast te houden, vooral in combinatie met vloerverwarming. Door de stijgende energieprijzen in het najaar van 2022 gebruiken veel mensen fornuizen van terracotta potten en dito schalen, die verwarmd worden met een waxinelichtje. Of verwarming op een dergelijke manier schadelijk zou zijn voor de gezondheid, moet nog verder worden bestudeerd.
In tegenstelling tot andere materialen zoals hout, steen en andere synthetische materialen is terracotta bestand tegen temperatuurschommelingen, waardoor de kans op scheuren minimaal is. Vanwege de isolerende werking van het materiaal heeft de University of Brisbane terracotta in de vorm van ‘vlaggen’ toegepast als zonwering langs de gevel van het universiteitsgebouw. Terracotta is ook brandwerend en verkleint daardoor de kans op brand. Na de Chicago Fire van 1871 gebruikten bouwbedrijven in Chicago op grote schaal terracotta in hun projecten. Het is ook kleurvast; de warme rode of okerachtige kleur, die wordt bepaald door het verbranden van de kalk en mineralen zoals ijzer in de klei tijdens het bakken, verandert niet, ook niet bij langdurig fel zonlicht. Bij de juiste temperatuur gebakken is terracotta ondanks zijn wateropnemend vermogen vorstbestendig. Vooral voor aardewerk in de noordelijke landen wordt deze kwaliteit van terracotta zeer gewaardeerd. Recycling is een ander belangrijk aspect in relatie tot duurzaamheid; met terracotta kan het op een snelle, makkelijke en simpele manier. Terracotta is daardoor goedkoop te hergebruiken. Ten slotte lijkt terracotta een gevoel van comfort en welzijn te versterken (of misschien zelfs te creëren); een staat van zijn van het hoogste belang voor ons leven!
